Ultimo aggiornamento: 11 May 2021

Dragojlovic D.

Krstjani i jereticka crkva bosanska

Službeni glasnik Beograd 2009

Scheda a cura di: Dragojlovic D.

Rist. dell'edizione originale Beograd 1987, 401 pp.

Svi pokušaji da se jereticki karakter crkve bosanske, takvom su je uostalom smatrale obe pravoverne crkve, razreši u okviru koncepcije F. Rackog ili njegovih oponenata, nisu dali željene rezultate. Organizacija, ucenje i obredi crkve bosanske pre govore da je ona u svim svojim pojavnim oblicima neposredni izdanak starijeg, nereformisanog anahoretskog monaštva raširenog i izvan vizantijske sfere uticaja, koje se u Bosni sticajem istorijskih okolnosti pocetkom XIII veka našlo na udaru zapadne crkve, nego rezultanta shematski shvacene pravolinijske filijacije istocnog bogomilstva ili zapadnog katarstva, koji su u prvoj polovini XIII veka, ili nešto ranije, bosanskom monaštvu odvojenom od svoje matice dali jereticko ustrojstvo i dualisticku doktrinu.

Neposrednu vezu crkve bosanske sa starijim anahoretskim monaštvom, koje je u ostalim južnoslovenskim zemljama tek krajem XII i pocetkom XIII veka stavljeno pod cvršcu kontrolu crkve, a podizanjem bogomolja i uvodenjem monaških pravila u celini prilagodeno organizaciji vizantijskog kinovitskog monaštva, potvrduje hijerarhijsko ustrojstvo, unutrašnja organizacija i ucenje crkve bosanske, kako je poznajemo delom iz latinske i dubrovacke, a delom iz domace izvorne grade nastale u krilu crkve bosanske. Zajednicko je za ove obe vrste izvora da su dominantnu snagu u crkvi bosanskoj predstavljali za jeres osumnjiceni krstjani koje, ne slucajno, zapadni i dubrovacki izvori nazivaju redovnicima (regulantes) ili monasima (monachos), a domaci, „redovima", „redovnicima", „svetim" ili „božijim ljudima", terminima koji su u istocnoj crkvi bili rezervisani samo za monahe pustinjake.

Umesto podele na savršene (perfectos), vernike (credentes) i slušaoce (audientes), koji su i kod istocnih bogomila i kod zapadnih katara predstavljali razlicite kategorije jedinstvene crkvene organizacije povezane zajednickim obredima, u crkvi bosanskoj postojala je samo podela na krstjane-monahe, koji su predstavljali „crkvu božiju" ili "crkvu Hristovu", i na „laike", „mirske ljude" ili „ljude ovog vjeka", koji su bili izvan crkve i njene organizacije.

Ovu suštinsku razliku u shvatanju „crkve božije" izmecu bosanskih krstjana i srednjovekovnih dualista još više naglašava, s jedne strane, ustrojstvo crkve bosanske, cija se hijerarhijska zvanja „starac" i „gost", preuzeta sa Istoka iz organizacije istocnog monaštva, ne podudaraju sa hijerarhijskom organizacijom katarskih crkava koje su pored biskupa imale „starijeg sina", „mladeg sina" i „dakone", a sa druge, unutrašnja organizacija krstjana, cija su bratstva okupljena pod zajednickim krovom živela u kucama koje domaci izvori nazivaju hižama, dubrovacki, kucama krstjana ili patarena, a zapadni, manastirima ili samostanima. Iluzorno je zato kuce bosanskih krstjana, koje su kao manastiri u istocnoj ili samostani u zapadnoj crkvi uživale pravo azila i važile kako kuce poverenja, uporedivati sa „kucama jeretika", koje su na Zapadu, prema podacima inkvizicionih zapisnika, predstavljale privremena skloništa clanova jereticke hijerarhije, koji su u njima u nocnim casovima potajno okupljali svoje vernike na zajednicke molitvene skupove.

Bosanski su se krstjani razlikovali od zapadnih katara i istocnih bogomila ne samo shvatanjem crkve, njenim ustrojstvom i hijerarhijskom organizacijom, vec i svojim teološkim ucenjima i verskim obredima. Oni su, primera radi, starozavetnim patrijarsima i prorocima, koje su srednjovekovni dualisti prezirali i u sluge Sotone ubrajali, posebno poštovanje ukazivali i u „božije ljude" ubrajali. Avram je za njih, kao i za misticare istocne crkve, bio simbol nebeskog gostoljublja, a Mojsije i Ilija predstavnici Starog Zaveta koji su se kao „božiji ljudi" jedini udostojili da vide slavu nebeskog oca. Mojsijev zakon, koji su zapadni katari odbacivali i za izum Sotone smatrali, bosanski su krstjani u svojim biblijskim knjigama prepisivali i važnost mu, suprotstavljajuci ga „zakonu Hristovom" zapadnih katara, do „skoncanija sveta" pripisivali. Umesto evandelista Jovana, koga su srednjovekovni dualisti posebno poštovali i sa Isusom i Devom Marijom za andela božijeg smatrali bosanski su krstjani poštovanje ukazivali, s jedne strane, „vrhovnom apostolu Petru" kao „gostiniku" crkve božije, a sa druge, „vaseljenskom ucitelju Pavlu", cije su žitije iz ctimineja istocne crkve prepisivali i njegovim likovima svoje biblijske knjige ilustrovali.

Za razliku od srednjovekovnih dualista koji su hramove božije odbacivali, ikone ismejavali, umrla ljudska tela sa leševima uginulih životinja izjednacavali, groblja prezirali i molitve za umrle ignorisali, bosanski su krstjani nadgrobne crkve podizali, ali su se poput monaha pustinjaka nebeskom ocu pod otvorenim nebom molili, znak krsta su u svoje biblijske knjige ucrtavali, likovima Isusa Hrista, Deve Marije, starozavetnih proroka, apostola i hrišcanskih svetitelja, cije su praznike slavili, biblijske knjige ilustrovali, svoje su mrtve sahranjivali i nadgrobne im spomenike podizali, za svoje su umrle molili i svojim se umrlim kao zastupnicima pred bogom obracali, jer su analogno ucenju nekih monaha misticara verovali da krstjani kao „sveti" i „božiji ljudi" na „veliko sudište" ne dolaze, vec da posle smrti u vecni život prelaze, naseljavajuci se posredstvom „Avramovog gostoljublja" u „nebeski Jerusalem".

Bosanski su krstjani sakramentima pravovernih crkava suprostavljali svoje „rukopoloženje" koje su, kao i monasi istocne crkve, zvali „pravim" ili „Hristovim krštenjem", smatrajuci ga jedinim obredom „koje spasenje donosi". Negativan stav prema sakramentalnom nasledu pravovernih crkava bosanski su krstjani temeljili na delimicno redigovanom verovanju preuzetom iz prakse istocnog monaštva da svaki covek monaškim zavetom, odnosno „rukopoloženjem" može da postigne, primajuci u dušu „Duh sveti" ili „duh oca nebeskog", „oboženje" i „svetost apostola" „prosvetljenjem slave velikog boga", koja je coveku još za života u materijalnom telu otvarala put ka nebeskom Jerusalimu. Uprošcavajuci ovo fundamentalno ucenje monaške mistike koja je mogucnost „oboženja" povezivala sa posebnom asketskom praksom, bosanski su se krstjani udaljili, s jedne strane, od oficijelnog ucenja obeju pravovernih crkava, koje su ih, ne bez razloga, kao jeretike osudivale, a sa druge, i od prakse srednjovekovnih dualista koji su, izgradujuci vlastitu anticrkvu, sakramentalnom nasledu pravovernih crkava suprotstavljali svoje vlastite sakramente iste funkcionalne namene, kojima su u duhu dualistickog ucenja davali drugi obredni sadržaj i drugu teološku pozadinu. A to je upravo ona granicna linija koja bosanske krstjane, bez obzira na neke prividne slicnosti, odvaja od teorije i prakse srednjovekovnih dualista.

Bosanski su krstjani, sudeci po malobrojnim zapisima i natpisima, verovali samo u „jednog svemoguceg boga", shvacenog u trojstvu Oca, Sina i Sv. Duha, u „jednog gospoda Isusa Hrista", sina „svete Bogorodice", tvorca „svega što je postalo" i „bez koga ništa nije postalo što je postalo", i u „jednu svetu i nerazdeljivu Trojicu", što je u potpunoj suprotnosti sa ucenjem srednjovekovnih dualista koji su osporavali i „svemogucnost" Bogu Ocu i „božanstvo" Isusu Hristu, smatrajuci ga andelom božijim i manjim od Boga, i „nerazdeljivost" sv. Trojici.

Prihvatajuci misticki dualizam istocne crkve, bosanski su krstjani u jednoj dosledno sprovedenoj simetriji „nebeskom ocu" suprotstavljali davola koji nije ni otpali Sotona, kao stariji božiji sin umerenih dualista, ni „bezpocetni Sotona", kao zli bog ekstremnih dualista, vec samo „knez" i „gospodin vjeka", „davo navadnik" ljudskih duša na zlo i greh, „božiji neposlušnik" i „suparnik" u borbi za ljudske duše; nebeskom svetu, gde je višnji Jerusalim i „žilište" „božijih ljudi" – „ovaj svet" gde „krivnja caruje"; „andelima koji verno služe oca nebeskog" – „andele koje je skinuo Sotona", „božijim ljudima" koji su se udostojili „božije milosti" da „rukopoloženjem" prime u dušu „duh oca nebesnog" – „sinove vjeka" ili „odstupnike koje Sotona uvodi u skrovišta skudilna"; „božijoj crkvi" na ovom svetu, ciji je „gostinik" „vrhovni apostol Petar" – „idolsku crkvu" „kneza vjeka" sa „ikonobom", starešinom crkve njegove i „zakonicima", katolickim sveštenicima, koji „sve dane ljudima opraštaju grehe i tako gube ljudske duše".

Odbacujuci kosmicki dualizam dva bezpocetna boga, boga dobra i boga zla, odnosno boga svetlosti i boga tmine, bosanski su krstjani odbacivali i antropološki dualizam duše i tela. Za njih ljudske duše nisu ni „demoni otpali sa neba", ni „božiji andeli" koje je Lucifer na nebu zaveo i u materijalna tela zatocio, vec „plenici" tela u kojem se kao u blatu prljaju, ali u stanju da „milošcu božijom" ocišcenje od greha „prime" u sebe „duh oca nebeskog" i da se oslobodene vlasti „kneza vjeka" uvrste u „božije ljude", cije je „žilište" na nebu, u nebeskom Jerusalimu.

To sve govori da se organizacija, obredi i ucenje bosanskih krstjana može razumeti jedino u okviru teološke mistike istocne crkve, koju su prihvatili posredstvom domaceg monaštva, ciji su izdanak bili, a ne u okviru srednjovekovnih dualistickih jeresi, cije ucenje, organizaciju i verske obrede, sudeci po sacuvanoj izvornoj gradi nastaloj u krilu crkve bosanske, nisu ni poznavali.

Tratto da Biblioteka Kulture i tradicije Bosanske krajne.